บทความกฎหมาย EP.34

การแสดงเจตนาที่ผูกพันทางกฎหมาย: ไขความเข้าใจเรื่อง "นิติกรรม"
นิติกรรม: หัวใจของการสร้างความสัมพันธ์ทางกฎหมายในสังคมไทย เป็นแนวคิดพื้นฐานที่นักกฎหมายและประชาชนทุกคนควรทำความเข้าใจอย่างลึกซึ้ง เพราะในชีวิตประจำวันของเรา ตั้งแต่การซื้อขายของเล็กๆ น้อยๆ ไปจนถึงการทำสัญญาทางธุรกิจมูลค่ามหาศาล ทุกกิจกรรมล้วนอยู่ภายใต้กรอบของกฎหมายที่ว่าด้วยการแสดงเจตนาที่มีผลผูกพันตามกฎหมายทั้งสิ้น นิติกรรมตามประมวลกฎหมายแพ่งและพาณิชย์ มาตรา 149 ได้ให้คำนิยามไว้อย่างชัดเจนว่า หมายถึงการใดๆ อันทำลงด้วยใจสมัครมุ่งโดยตรงต่อการผูกนิติสัมพันธ์ขึ้นระหว่างบุคคล เพื่อจะก่อ เปลี่ยนแปลง โอน สงวน หรือระงับซึ่งสิทธิ ซึ่งสิ่งสำคัญที่สุดที่แยกนิติกรรมออกจากการกระทำอื่นๆ ของมนุษย์ คือ เจตนา ที่ต้องแสดงออกมาอย่างชัดแจ้ง และเจตนานั้นต้องมุ่งโดยตรงเพื่อก่อให้เกิดผลทางกฎหมาย ผลที่ตามมาคือความรับผิดชอบและความผูกพันที่เกิดขึ้นตามเจตนาที่แสดงออกไปนั้น ตัวอย่างที่ง่ายที่สุดและเป็นที่คุ้นเคยที่สุดของนิติกรรม คือ สัญญา ไม่ว่าจะเป็นสัญญาซื้อขาย สัญญากู้ยืมเงิน สัญญาเช่า หรือสัญญาจ้างแรงงาน ทุกสัญญาคือการตกลงร่วมกันของสองฝ่ายหรือมากกว่านั้น โดยมีเจตนาที่จะผูกพันตนตามเงื่อนไขที่กำหนดไว้ในสัญญา การทำสัญญาซื้อขายบ้านหนึ่งหลัง ผู้ขายมีเจตนาโอนกรรมสิทธิ์แลกกับเงิน และผู้ซื้อมิได้มีเจตนาเพียงแค่จ่ายเงิน แต่มีเจตนาที่จะได้รับกรรมสิทธิ์ในบ้านนั้น เมื่อเจตนาทั้งสองฝ่ายบรรจบกันตามที่กฎหมายกำหนด สัญญาก็เกิดขึ้น และสิทธิหน้าที่ของแต่ละฝ่ายก็เกิดขึ้นตามมาทันที นิติกรรมจึงเป็นกลไกสำคัญที่สร้างความแน่นอน ความเชื่อถือ และความยุติธรรมให้เกิดขึ้นในระบบเศรษฐกิจและสังคม เมื่อบุคคลแสดงเจตนาแล้ว ย่อมต้องรับผิดชอบต่อผลแห่งเจตนานั้น ไม่สามารถกล่าวอ้างภายหลังว่ากระทำไปโดยไม่มีเจตนาผูกพันทางกฎหมายได้ หากไม่มีหลักการของนิติกรรมและสัญญา ความสัมพันธ์ทางธุรกิจและการใช้ชีวิตร่วมกันในสังคมก็จะเต็มไปด้วยความไม่แน่นอนและความขัดแย้ง เพราะไม่มีสิ่งใดมาบังคับให้บุคคลต้องปฏิบัติตามคำพูดหรือการแสดงออกของตนเอง ดังนั้น การทำความเข้าใจองค์ประกอบที่สำคัญของนิติกรรม เช่น การแสดงเจตนาที่สมบูรณ์ การปราศจากความบกพร่องของเจตนา และการที่นิติกรรมนั้นต้องไม่ขัดต่อกฎหมายหรือความสงบเรียบร้อยและศีลธรรมอันดีของประชาชน จึงเป็นพื้นฐานที่สำคัญยิ่งในการดำเนินชีวิตและประกอบกิจการทุกประเภท

การแสดงเจตนาในทางกฎหมายนั้นไม่ได้จำกัดอยู่เพียงแค่การทำเป็นหนังสือหรือการลงลายมือชื่อเท่านั้น แต่ยังรวมถึงการแสดงออกโดยวาจา หรือโดยกิริยาอาการที่ถือได้ว่าเป็นการแสดงเจตนาโดยปริยาย การซื้อสินค้าในร้านสะดวกซื้อ การยื่นเงินให้พนักงานเก็บเงินโดยไม่ได้พูดอะไรสักคำ ก็ถือเป็นการแสดงเจตนาเข้าทำสัญญาซื้อขายแล้วโดยปริยาย แต่ในนิติกรรมบางประเภท เช่น การซื้อขายอสังหาริมทรัพย์ กฎหมายได้กำหนดแบบของนิติกรรมไว้เป็นการเฉพาะเจาะจง คือต้องทำเป็นหนังสือและจดทะเบียนต่อพนักงานเจ้าหน้าที่ การไม่ปฏิบัติตามแบบที่กฎหมายกำหนด ย่อมทำให้นิติกรรมนั้นตกเป็น โมฆะ คือเสียเปล่ามาแต่ต้น ไม่มีผลผูกพันทางกฎหมายใดๆ เลย ซึ่งเป็นบทลงโทษที่รุนแรงที่สุดเพื่อรักษาความศักดิ์สิทธิ์ของกฎหมาย นอกจากนี้ นิติกรรมอาจเป็น โมฆียะ ได้ในกรณีที่เกิดจากความบกพร่องของเจตนา เช่น การแสดงเจตนาโดยสำคัญผิดในสิ่งซึ่งเป็นสาระสำคัญของนิติกรรม หรือการที่ผู้ทำนิติกรรมเป็นผู้เยาว์และทำนิติกรรมโดยมิได้รับความยินยอมจากผู้แทนโดยชอบธรรม นิติกรรมโมฆียะนั้นมีผลใช้บังคับจนกว่าจะถูกบอกล้างโดยผู้มีสิทธิบอกล้าง ซึ่งหลักการโมฆะและโมฆียะนี้เองที่เป็นกลไกในการคุ้มครองผู้ที่ถูกเอาเปรียบหรือผู้ที่ขาดความสามารถในการทำนิติกรรม โดยเน้นย้ำถึงหลักการที่ว่า เจตนาที่บริสุทธิ์และเสรีเป็นรากฐานของการผูกพันทางกฎหมายเสมอ การแยกแยะและทำความเข้าใจความแตกต่างระหว่างนิติกรรมฝ่ายเดียว เช่น การทำพินัยกรรม ซึ่งเกิดจากการแสดงเจตนาของบุคคลเพียงคนเดียว กับนิติกรรมสองฝ่ายหรือหลายฝ่าย เช่น สัญญาต่างๆ จึงเป็นเรื่องสำคัญอย่างยิ่ง เพราะเงื่อนไขความสมบูรณ์และผลทางกฎหมายย่อมแตกต่างกันไปตามลักษณะของนิติกรรมนั้น การทำความเข้าใจในเรื่องของเงื่อนไขและเงื่อนเวลาที่อาจนำมาเป็นข้อกำหนดในนิติกรรมก็เป็นเรื่องที่ต้องพิจารณาอย่างถี่ถ้วน เพราะเป็นปัจจัยที่อาจชะลอหรือยุติการมีผลของนิติกรรมได้

สรุปได้ว่า นิติกรรม คือเครื่องมือทางกฎหมายที่มนุษย์ใช้ในการบริหารจัดการสิทธิและหน้าที่ของตนเอง เป็นการแสดงเจตนาที่ทรงพลังและมีผลผูกพันอย่างแท้จริง การตระหนักถึงความสำคัญของการแสดงเจตนาที่ชัดเจน บริสุทธิ์ และชอบด้วยกฎหมาย จึงเป็นสิ่งที่ไม่ควรมองข้าม เพราะทุกการตัดสินใจและทุกการกระทำที่มุ่งก่อให้เกิดผลทางกฎหมายนั้น ย่อมส่งผลกระทบต่อชีวิตของเราและผู้อื่นอย่างหลีกเลี่ยงไม่ได้ การทำความเข้าใจหลักการพื้นฐานของนิติกรรมจึงไม่เพียงแต่ช่วยให้เราสามารถสร้างและรักษาสิทธิของตนเองได้อย่างถูกต้องเท่านั้น แต่ยังเป็นรากฐานสำคัญในการอยู่ร่วมกันในสังคมที่ขับเคลื่อนด้วยกฎหมายและความยุติธรรมอย่างยั่งยืน การทำสัญญาที่รัดกุม การแสดงเจตนาที่เที่ยงตรง จึงเป็นการสร้างความมั่นคงในชีวิตและธุรกิจของเราทุกคน